“Tâm Trí Và Hành Vi Tội Phạm”: Ai Cũng Có Thể Là Tội Phạm

Tội phạm không phải là một khái niệm mới mẻ hay xa lạ trong thế giới hiện nay, nhất là trong cái thời đại bùng nổ thông tin toàn cầu, các vụ việc phạm tội một khi xảy ra là lan truyền khắp nơi, những tư tưởng, trường phái cực đoan, chủ nghĩa khủng bố, tội phạm núp bóng hoạt động diễn biến hoà bình, tôn giáo. Chúng ta phản cảm, sợ hãi, lên án những tội phạm: cướp giật, lừa đảo, rồi bỗng một ngày chúng ta thấy những hành vi như vậy xuất hiện nhan nhản xung quanh; bạn trở thành tội phạm hoặc trở thành nạn nhân của tội phạm – có thể coi đó là hai loại người chính trong xã hội. Vậy đã có bao giờ chúng ta thử nghĩ bộ não của tội phạm khác gì so với bộ não chúng ta? Chẳng lẽ đầu óc tội phạm có những bộ não bị tổn thương, dị dạng nên họ mới gây ra những hành vi đi ngược lại chuẩn mực xã hội như thế? Nếu bạn ít nhất một lần tò mò về cách tội phạm suy nghĩ, hoạt động thì mình xin giới thiệu bạn đọc thử cuốn sách Tâm trí và hành vi tội phạm. 

Về tác giả Julia Shaw: 

Tiến sĩ Julia Shaw là một giảng viên và nhà nghiên cứu kỳ cựu của Trường Luật và Khoa học Xã hội, Đại học London South Bank, đồng thời là một trong số ít chuyên gia trên thế giới thực hiện nghiên cứu về những sai sót trí nhớ phức tạp liên quan đến các sự kiện cảm xúc cá nhân - hay còn gọi là những “ký ức sống động nhưng hoàn toàn không có thật”.

Tiến sĩ Shaw xuất bản nhiều bài viết khoa học trên các tạp chí học thuật quốc tế, xây dựng giáo trình, thường xuyên cộng tác với tạp chí khoa học nổi tiếng Scientific American, thỉnh giảng và tham gia thuyết trình tại các hội thảo trên khắp thế giới. Cô cũng giảng dạy các lớp ở bậc đại 

Tâm trí và hành vi tội phạm không hẳn là cuốn sách y khoa giải phẫu cho bạn biết cấu tạo não bộ của con người nói chung tội phạm nói riêng (mặc dù sách vẫn trích dẫn và có hình minh hoạ về cấu tạo bộ não), do đó bạn không cần phải là một bác sĩ y khoa hay nhà nghiên cứu nhân sinh học để đọc nó, tuy nhiên về mặt nào đó cuốn sách có vẻ hấp dẫn và dễ hiểu hơn nếu bạn có một chút. Cuốn sách gồm 406 trang, chia thành tám chương:

Phần bạo lực bên trong bạn

Giết người có kế hoạch

Gánh xiếc quái dị

Công nghệ hai mặt

Tình dục lệch lạc

Bắt kẻ săn mồi tình dục

Con rắn mặc vest

Và tôi không nói gì

Có thể nói đây là một cuốn sách vừa thú vị vừa hơi mang tính học thuật và trừu tượng giành cho những người thích nghiên cứu về tội phạm và tâm lý. Đây là cuốn sách cung cấp cái nhìn đa chiều cũng như thay đổi quan điểm của chúng ta về tội phạm và hành vi phạm tội. Đương nhiên không phải tác giả muốn chúng ta nghĩ rằng hành vi tội phạm là tốt, hay có ích cho xã hội. Có lẽ cái mà Julia Shaw muốn truyền tài là một cái nhìn đúng đắn về cách chúng ta đánh giá tội phạm và hành vi phạm tội của một cá nhân, truyền tài cho ta cách hiểu điều gì đang diễn ra trong đầu những kẻ phạm tội. Tại mỗi chương, tác giả lại phân tích những hành vi phạm tội khác nhau, suy nghĩ của thủ phạm khi thực hiện tội ác, những đặc trưng của tội phạm: hũng hãn, rùng rợn, tội phạm giết người, tội phạm tình dục. Đồng thời với những lý thuyết “nghe thì có vẻ khó tin”, thì tác giả cũng đưa ra những thí nghiệm thú vị về vấn đề lựa chọn, tâm tính, đạo đức và khảo sát chúng ở một mức độ nhất định. Hẳn nhiên, không phải lúc nào cũng thí nghiệm cũng đưa ra một đáp án chuẩn xác, điều này thể hiện ở nhiều lí thuyết về đạo đức mà tác giả đưa ra, cho mình thấy rằng: có những trường hợp đạo đức cũng không phân đúng sai, có những lúc ta có thể thấy bản thân mình trong dáng hình một tên tội phạm. Đã bao giờ trong đầu bạn bừng lên những suy nghĩ, hình ảnh rằng mình sẽ giết ai đó? Ném ai đó từ trên cao? Hành hạ và đấm vào mặt một người làm bạn tức giận? Đó cũng là điều xảy ra trong đầu những tên tội phạm, tuy nhiên chúng ta khác họ ở chỗ ta có thể ức chế được suy nghĩ phạm tội đó.

Mình rất thích một câu nói trong sách: “Phản ứng của chúng ta trước sự lầm đường lạc lối cho chúng ta biết ít hơn về người khác và nhiều hơn về chính mình” Điều này thể hiện ở việc ta đánh giá tội phạm. Khi một người phạm tội, chúng ta dùng những từ ngữ nặng nề nhất để mô tả họ, miệt thị họ. Dùng những tính từ như: tên sát nhân, kẻ biến thái, tướng cướp, … Nhưng đó không phải những điều đặc trưng cho một con người, đó chỉ là sự mô tả tượng trưng cho hành vi phạm tội mà những người đó gây ra. Nhưng có hề gì, khi đa số chúng ta thích thế, thể hiện sự căm thù tội phạm thông qua sự khử nhân tính của họ khiến chúng ta cảm giác mình là công lý, lẽ phải. Tuy nhiên:

Người ta dễ dàng quên rằng sự phức tạp của trải nghiệm con người không dừng lại chỉ vì một cá nhân mắc trọng tội. Chiếc áo không làm nên thầy tu. Thật không phù hợp và đơn giản hoá quá mức khi ta gán cho ai đó cái mác kẻ sát nhân chỉ vì họ từng giết người.

Người bị kết án cũng là người. Trong 364 ngày trong năm, một người có thể hoàn toàn tuân thủ pháp luật, và sau đó vào ngày thứ 365, họ có thể quyết định phạm tội. Ngay cả những tội phạm bị kết án kịch khung cũng dành gần như cả cuộc đời để tuân thủ pháp luật. Họ làm gì trong quãng thời gian ấy? Những việc bình thường của con người. Họ ăn, ngủ, khóc và yêu.

Một lần nữa phải nhắc lại, cuốn sách này ở đây không phải để bênh vực tội phạm, mà để giúp chúng ta có cái nhìn đa chiều về tội phạm và hành vi phạm tội của họ bằng cách bỏ đi đôi mắt định kiến của xã hội, cũng như quan sát họ một cách đồng cảm hơn. Thông qua hàng loạt thí nghiệm cũng như ví dụ kiểm chứng thực tế, về những vấn đề tội phạm và đạo đức, cuối cùng mình cũng có cái nhìn khái quát hơn về hành vi phạm tội và cách suy nghĩ của họ

Cảm nhận của bản thân

Trước tiên phải nói đây là cuốn sách hay với những lí luận tâm lý học, khoa học mới mẻ, trong đó tác giả không tập trung đi vào những phân tích cụ thể mà hướng đến những thí nghiệm mang tính nhân văn và khái quát hơn. Thông qua đó có những bài học về đạo đức mà mình muốn chia sẻ với mọi người

Thí nghiệm tàu chở hàng nằm trong chương 2 của sách: Giết người có kế hoạch Tâm lý của kẻ si mê chém giết. Tên chương nói lên tất cả - có thể coi chương 2 là một phòng thí nghiệm nơi mà ta nghiên cứu cách mà những bộ não của sát nhân hoạt động. Tại sao họ lại giết người? Ham muốn nào thúc đẩy họ làm việc đó? Điều gì kiềm chế chúng ta không giết một ai đó. Một trong những thử nghiệm đó là thử nghiệm tàu chở hàng; Nếu các bạn có sự đam mê và tìm hiểu với tâm lý học phương Tây thì chắc đã từng nghe về thí nghiệm này, nó có nhiều dị bản khác nhau. Nhưng có thể kể đến bản gốc trong sách đó là: Có một tàu chở hàng mất kiểm soát đang lao trên đường ray. Một kẻ điên rồ đã trói năm người trên đường ray này. May mắn thay, bạn có thể bật một công tắc để đổi hướng tàu chở hàng sang một đường ray khác. Thật không may, cũng có một người bị buộc vào đường ray này. Bạn có bật công tắc hay không? Trong trường hợp này, dù lựa chọn như thế nào vẫn có người phải chết, điểm quan trọng ở đây là bạn có quyền chọn lựa, hoặc bỏ mặc chuyện đó xảy ra. Câu hỏi đặt ra là đó có được coi là giết người hay không? Có được coi là tội phạm hay không, bởi bằng một cách nào đó bạn để mặc cho 5 người chết hoặc trường hợp khác là gián tiếp gây ra cái chết của một người còn lại. Đây được coi là vấn đề đạo đức trong tâm lý học, khi việc giết một ai đó không hẳn là xấu, mục đích của câu hỏi trên nhằm trả lời vấn đề: khi nào giết người là “việc nên làm”? Hoặc có thể nói cách khác, giết người như nào được coi là đúng. Từ thử nghiệm tàu chở hàng nói trên, đã có nhiều dị bản thử nghiệm tàu chở hàng khác nhau được các nhà khoa học đưa ra, nhưng mình tạm thời không dẫn hết trong phần review này.

Quay lại với vấn đề trên: đặt trong hoàn cảnh thử nghiệm tàu chở hàng nói trên, cùng với câu hỏi: Khi nào giết người là việc “nên làm”? Không có câu trả lời nào là đúng cả. Đây là câu hỏi gợi mở tuỳ theo cách trả lời của bạn để đánh giá đạo đức quan của bạn: bạn là người theo chủ nghĩa vi lợi ( Utiritarianism): cho rằng một hành động đúng sai về mặt đạo đức phải dựa trên kết quả hành động đó – nếu lựa chọn giết 1 người bảo vệ 5 người; hoặc là người tin tưởng vào đạo đức học vi sinh vật (Deontological ethics): một hành động được đánh giá ngay tại khi nó thực hiện theo một chuẩn mực đạo đức nhất định. Chúng ta sống trong một xã hội được tạo lập từ nhiều quan điểm khác nhau. Vậy nên chẳng lạ gì khi ranh giới trắng – đen; tốt – xấu có lúc không rõ rằng, thậm chí đảo ngược bởi những luận điểm của những hệ tư tưởng khác nhau. Tội phạm mà cụ thể là hành vi giết người cũng vậy. Làm chết người, ngộ sát, giết người có chủ đích, dù là một hành vi giết người đi nữa thì đặt vào những hoàn cảnh khác nhau, chúng thể hiện những giá trị khác nhau về tội phạm đó.

Chúng ta sợ chết, vì vậy không ngạc nhiên khi chúng ta sợ những kẻ giết người. Nhưng như Socrates từng nói: “Không ai hiểu cái chết; không ai có thể khẳng định về nó, nhưng nó có thể là lợi ích lớn nhất của nhân loại; vậy mà con người lại sợ nó, như thể họ biết chắc rằng đó là thứ xấu xa nhất” Chúng ta đừng nhầm lẫn nỗi sợ cái chết với sự biện minh cho hành động khử nhân tính những người gây ra cái chết.

Một phần khác mà mình khá ấn tượng trong sách là phần Dị biệt tại chương 3: Gánh xiếc quái dị: Phân tích sự rùng rợn. Sự “rùng rợn” vốn là khái niệm khá trừu tượng? Nếu như hỏi những người bất kỳ, mình dám chắc sẽ nhận được cả tá cấu trả lời với những định nghĩa khác nhau về sự rùng rợn. Tệ hơn, khi nói về sự rùng rợn người ta hay dùng nó như một cách để mô tả bản chất của một cá nhân hơn là nói về một hành vi, sở thích, hay thói quen của họ: Gã đó khiến mình thấy rùng rợn. Vậy sự rùng rợn có liên quan gì đến tội phạm hay không? Xin thưa là có, đó là cảm giác khiến cho ta cảm thấy thiếu tin tưởng, hoảng sợ và tạo ra những “báo động” cho cơ thể rằng người đó có thể làm tổn thương chúng ta về thể lý và mặt xã hội. Bạn nghĩ đến điều gì khi nghe mô tả nó – Tội phạm và hành vi gây án.

Nhưng điều đặc biệt ở đây là khi nói về một người rùng rợn có thể gây hại cho ta, người ta thường nghĩ đến hoặc liên tưởng đến những hành động (đôi khi là thể trạng) của họ khác biệt với chúng ta như thế nào. Cuốn sách đã đưa ra một ví dụ tiêu biểu là thí nghiệm cho những tình nguyện viên lựa chọn thứ khiến họ cảm thấy rùng rợn nhất ở người: 80% chọn đôi mắt

Dựa vào đôi mắt, chúng ta có thể nắm được thông tin đầu tiên về việc một người nào đó có “bình thường” hay không. Hỗ trợ thêm cho ý kiến rằng chúng ta cảm thấy sợ hãi những người có ngoại hình hoặc hành động khác với người bình thường, các tác giả của nghiên cứu về sự rùng rợn cũng kết luận rằng “các định nghĩa về sự rùng rợn có xu hướng xoay quanh chủ đề về dị biệt”

Điều này thể hiện ngay từ nhỏ, khi trẻ em có xu hướng tàn nhẫn với những người có cơ thể khác biệt. Và trong một số trường hợp nó tiếp tục được nuôi dưỡng khi chúng lớn lên. Chẳng phải trong chúng ta vẫn có những người cố gắng ngồi tránh xa những người dị biệt: khuyết tật, xấu xĩ, hoặc thậm chí là quá hoàn hảo hay sao. Bởi đó là bản năng của cơ thể tránh những thứ khác biệt có thể gây hại đến bản thân. Và trong một chừng mực nào đó tội phạm cũng bị đánh đồng với dị biệt. Bạn di biệt – bạn có nguy cơ phạm tội cao hơn bình thường.

Nhưng tệ hơn những dị biệt bên ngoài về ngoại hình là những dị biệt bên trong. Cuốn sách đã đưa ra nghiên cứu cho thấy có một số tình nguyện viên cảm thấy lo ngại khi phải ngồi chung phòng với người được chẩn đoán là mắc bệnh tâm thần phân liệt, trầm cảm. Những người mắc những bệnh như thế thường được chúng ta đánh giá là nguy hiểm hơn người bình thường. Tuy nhiên, những số liệu thống kê thực tế cho thấy: Các triệu chứng tâm thần liên quan rất lỏng lẻo với các hành vi tội phạm”

Việc chúng ta giữ khoảng cách cả về tình cảm và thể lý với những người bị bệnh tâm thần vừa vô căn cứ vừa tác động tiêu cực đến những người bị ảnh hưởng.  

Nhưng thật đáng buồn điều đó vẫn xảy ra, bạn có chắc mình sẽ cảm thấy ổn và an toàn khi ngồi cạnh một người có dấu hiệu bị bệnh tâm thần, hay trầm cảm trên một băng ghế công viên chứ?

Thế đấy, thế giói tội phạm có khi đơn giản nhưng cũng có lúc thật phức tạp. Giống như Friedrich Nietzsche viết: Tâm đen tối thì hành vi tội lỗi. Chỉ khi chúng ta gắn cho thứ gì đó xấu xa thì nó mới xấu xa. Vậy nên lần tới trước khi tò mò về suy nghĩ trong đầu kẻ phạm tội, tôi nghĩ mình nên điều chỉnh cái nhìn khách quan của bản thân về tội phạm.

Kết luận

Thực ra mà nói, con người đều có một chút xấu xa trong người – đó là tác phẩm của đấng sáng thế chăng. Có đôi khi ta thể hiện nó ra bằng hành động, lời nói, nét mặt, có lúc ta giữ chúng trong suy nghĩ: làm tổn thương một ai đó, hành hạ một người có lỗi với bạn. Tuy nhiên, “xấu xa” “tội pham” không nên được sử dụng như một tính từ tuỳ tiện hay một biệt hiệu để áp đặt lên cá nhân nào đó, bởi một cá nhân là sự tổng hoà của nhiều yếu tố. Và bất cứ ai cũng có thể là tội phạm  

Tóm tắt bởi: Sơn Dương - Bookademy

Ảnh: Sơn Dương